پیشینه تاریخی بندرکنگ
نمی‌توان تاریخ دقیق و مشخصی را برای قدمت تاریخی بندرکنگ در نظر گرفت. چنانکه در تپه‌های پیرامون شهر کنگ، آثار باقی‌مانده از شهری در سه هزار سال پیش مشاهده شده، که به نظر می‌رسد این شهر در آتش‌سوزی و یا زلزله زیر خاک مدفون شده و هیچ سند و اطلاعات دقیقی درباره این شهر به دست نیامده است. زیرا اغلب تاریخ ملت‌ها را بر اساس آثار و ابنیه به‌جامانده از قرون گذشته قضاوت می‌کنند. می‌گویند بندرکنگ در طول تاریخ چهار بار تخریب و از نو ساخته شده و کنگ فعلی چهارمین شهری است که بر روی خرابه‌های دوران گذشته به وجود آمده است. برخی معتقدند قدمت تاریخی کنگ به بیش از 1800 سال می‌رسد.
آبادانی بندر کنگ
نام بندرکنگ از زمان اخراج پرتغالی‌ها از خلیج فارس و تصرف جزیره هرمز در زمان شاه‌عباس در متون تاریخی آمده است. مسلم است که سابقه تاریخی آن بسیار بیشتر از دوران صفویه و احتمالاً مرکز خطه لشتان بوده است. ایجاد تجارت‌خانه در کنگ توسط پرتغالی‌ها صورت گرفت و تسلط آن‌ها بر خلیج‌فارس یک قرن به طول انجامید.
در عهد صفوی بر اثر رونق تجارت و رفت‌وآمد کشتی‌های تجاری انگلیسی، هلندی و پرتغالی، این شهر به سرعت آباد شد. در زمان کریم‌خان زند توسعه راه‌های تجاری بین شیراز‌‌لنگه و سهولت ارتباط دریایی باعث رونق بازرگانی فراوان در بنادر لنگه و کنگ شد. همچنین وجود راه کاروانی کوتاه بین کنگ و شیراز بر اهمیت بازرگانی این دو بندر افزود.
بافت کنگ
بافت قدیم بندرکنگ با مساحتی بالغ بر 58 هکتار که تقریباً 1/12 از مساحت کل شهر بندرکنگ را شامل می‌شود، به شماره 6530 به تاریخ 07/07/81 در فهرست اثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بافت تاریخی‌‌فرهنگی بندرکنگ از بافت‌های پویا و زنده کشور است که در کناره ساحلی خلیج فارس به دور از بلندی‌های کوهستان شکل گرفته است. شرایط اقلیمی نقش به‌سزایی در نوع شکل‌گیری این بافت داشته، چرا که بهترین راه حل معماری در گذشته در اقلیم گرم و مرطوب منطقه، جریان هوا در داخل و نیز پیرامون ساختمان است و در بافت قدیم، خانه‌های زیبایی با بادگیرهای سر به فلک کشیده، از ساده‌ترین شکل‌ها تا مواردی با تزیینات فراوان به چشم می‌خورد. خانه‌های قدیمی کنگ از سنگ و گچ ساخته شده‌است و در بالای آن‌ها بادگیر وجود دارد، مخصوصاً خانه‌های تاجرانی که در آن دوران در بندرکنگ زندگی می‌کردند.
بررسی تاریخی بافت
وجود بافت‌های تاریخی نشانگر هویت، اصالت و ریشه‌دار بودن شهر بوده و از دیدگاه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ارزشمند هستند. بافت‌های تاریخی و شهرسازی به‌کار رفته در آن‌ها، اطلاعات با ارزشی را از چگونگی وضعیت اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و اعتقادات و نیز نوع ارتباط میان حاکمان و مردم را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.
بافت کنگ
بافت قدیم کنگ در ساحل دریا امتداد یافته است. بافت قدیمی نیم‌دایره‌ای مشرف به ساحل است و هرچه از این بافت به سمت خشکی پیش می‌رویم بافت گسسته‌تر و آزاد‌تر است. بسیاری از خانه‌ها و مساجدی که در درون بافت قدیم کنگ قرار دارند قدمتی بیش از صد سال دارند. برخی دیگر نیز قدمت کمتری دارند و متعلق به اوایل عصر پهلوی هستند.
مشخصات بافت
در شهر کنگ سه محله قدیمی عمده به نام‌های هوجا، گل‌کنی و بی‌بی‌عایشه قرار دارد که بافت قدیم شهر از اتصال و گسترش آن‌ها به‌وجود آمده است.
بافت قدیمی شهر بندری کنگ در کنار دریا گسترده شده و نسبت به سایر بخش‌های شهر دانه‌های آن فشرده‌تر و چسبیده‌تر هستند و تعداد بادگیرها و مناره‌های آن بیشتر است. در حالی‌که بافت جدید شهر رو به خشکی گسترده شده و سیمای آن نسبت به بافت قدیم ناموزون و تعداد بادگیرها و مناره‌های آن کمتر است. حتی در برخی بخش‌های شهر هیچ اثری از این دو عنصر بومی دیده نمی‌شود. معماری خانه‌های درون بافت قدیم ساده و عموماً یک‌طبقه (تعداد کمی دوطبقه) با بام کاهگلی مسطح هستند، بادگیرهای کوتاه و کوچه‌های کم‌عرض که با جهت رو به دریا ساخته شدند، ازدیگر ویژگی‌های مهم بافت تاریخی کنگ است.
به‌منظور بهره‌مندی از جریان مطلوب هوای دریا که در طول شبانه‌روز از دریا به خشکی و بالعکس می‌وزد، جهت‌گیری عناصر بافت به سوی دریاست و اغلب بناها رو به دریا و دهانه اصلی بادگیرها به این سو باز است. این جهت‌گیری درمورد کوچه‌ها نیز صادق است. کوچه‌ها به‌عنوان کانال‌های هواکش در این سمت امتداد یافته‌اند و این نوع جهت‌گیری سیمایی خاص به شهر بخشیده است.
شبکه‌بندی بافت غیر از خطوط اصلی خیابان‌ها، تقریباً از الگوی یکسان و نسج همانندی تبعیت می‌کند. کوچه‌ها همگی در جهت شمال‌غربی‌‌جنوب‌شرقی ساخته شدند. با رسم شبکه کوچه‌های شهر بر روی صفحه، یک رشته خطوط موازی عمود بر ساحل به‌دست می‌آید که با راهروهای باریک و خطوط شکسته در جهت مخالف به‌هم متصل می‌شوند.
در شبکه‌بندی بافت در مجموع، یک رشته محورهای مورب دیده می‌شود. در بافت قدیمی شهر بر اثر وجود نظام خانواده‌های گسترده و پدرسالاری واحدهای همجوار به هم چسبیده‌اند، لذا بافت شهر در بخش قدیمی فشرده‌تر و متراکم‌تر از بافت جدید به‌نظر می‌رسد. در این میان محله سید نابینا و محله امام ابنیه فشرده‌تری دارند و فضای بین آن‌ها نسبت به سایر محله‌ها تنگ‌تر است.
مصالح بافت تاریخی
بیشتر ساختمان‌های بافت از سنگ ساخته شده است، سنگ‌های به‌کار‌رفته به‌صورت لاشه یا سنگ‌کار هستند که از سنگ‌های مرجانی دریا مقاوم‌تر هستند، این سنگ‌ها از کوه‌های اطراف به این محل منتقل شده و مهمترین ساخت پی دیوارها را تشکیل می‌دهند. اتصال سنگ‌ها به کمک ملات ساروج انجام گرفته است. نوعی گل مقاوم سفیدرنگ و نوعی گچ محلی که در محل به \"گل سرخ \" معروف است و تنها در شرایط اقلیمی خاص مناطق گرم و مرطوب دارای این ویژگی هستند. پوشش سقف‌ها از چوب چندل و الیاف نخل خرما و یا ورق‌های چوبی است که روی آن یک لایه رس و دو لایه کاهگل پوشیده شده و سطح بام‌ها را تشکیل می‌دهد، در بخش درونی سقف نیز، چوب‌ها به‌وسیله طناب و یا کنف به‌هم بسته می‌شوند و روی آن‌ها حصیر قرار می‌گرفت.
بادگیر
بادگیر عنصر تفکیک‌ناپذیر در معماری بومی منطقه جنوب و بافت قدیم شهر کنگ است. این عنصر معماری در ایجاد سیمای کوچه‌ها و خانه‌ها عمده‌ترین نقش را دارد. بادگیرهای بافت قدیم کنگ به‌منظور دریافت جریان غالب و مطبوع هوا، به سمت دریا ساخته شده‌اند و در واقع عواملی هستند برای دفاع از ساختمان در برابر گرما و تابش شدید آفتاب.
ساختمان هر بادگیر به‌گونه‌ای است که جریان هوا را به داخل اتاق هدایت می‌کند و بدون استفاده از تکنولوژی جدید، هوای محیط درونی خانه را مطبوع و دل‌انگیز می‌سازد و بادگیرهای برج‌های مربع‌‌مستطیل شکل هستند که سطح قاعده آن‌ها معمولاً 5/ 3تا 3 متر و ارتفاع آن‌ها 5 تا 3 متر است.
آب‌انبارها (برکه‌ها)
آب‌انبارها مهمترین منابع تأمین آب بافت قدیم کنگ بوده است. آب‌انبارها محل ذخیره و جمع‌آوری آب باران هستند و به همین علت در زمین‌های پست و هموار ساخته می‌شوند و از طرفی آب مصرفی باید عاری از هر گونه آلودگی طبیعی و انسانی باشد، بنابراین معماران و بنیان‌گذاران شهر برای تبعیت از این اصل برکه‌ها را در یک زمین پست در ناحیه غرب کنگ و با فاصله قابل‌توجهی نسبت به بافت ایجاد کرده‌اند و در درون بافت مسکونی هیچ برکه و آب‌انباری وجود ندارد.
ویژگی‌های کلی بافت
باز بودن و گستردگی نقشه (پلان آزاد)
تفکیک اغلب بناها یا فضاهای باریک با عرض متفاوت
وجود فضاهای بسته‌ـ‌باز و نیمه‌باز
عدم استفاده از زیرزمین، به علت رطوبت زمین و نفوذ آب دریا
استفاده از مصالح بوم‌آور سنگین
استفاده از رنگ‌های روشن
وجود سکو(کرسه‌چینی) معمولاً به ارتفاع یک متر به‌منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به خانه‌ها
وجود حیاط مرکزی به‌طوری‌که کف حیاط پایین‌تر از کف خانه است
استفاده از فضای سبز به‌صورت باغچه در حیاط مرکزی
وجود بادگیر به‌صورت عنصری چشمگیر در معماری بومی
معماری منحصربه‌فرد خانه‌های تاریخی با هویت ایرانی
تعدد دانه‌های سالم ارزشمند بافت، شامل خانه‌ها و مساجد
پویایی و سرزندگی بافت(زندگی در بافت جریان دارد)
استفاده از چوب، چندل و الیاف
محلات شهر کنگ
بندرکنگ از لحاظ خصوصیات اجتماعی و نحوه گسترش تاریخی به محلات چندی تقسیم شده است. جمعیت شهر بر حسب نوع شغل و میزان درآمد و به طورکلی وضعیت اقتصادی به نحو خاصی در شهر توزیع شده‌اند. اهالی کنگ، شهر خود را از شمال تا جنوب و از شرق به غرب به چهار قسمت به نام‌های کوش (شرق)، شمال (غرب)، سهیل (جنوب) و گاه (شمال) تقسیم می‌کنند.
محله‌های کنگ که بین چهار قسمت یاد شده یعنی (کوش، شمال، سهیل و گاه) قرار دارند، به این شرح‌اند:
محله گل‌کنی: این محله در شرق شهر قرار داشته و جایی بوده که اهالی زمین را کنده و خاک محل را برای اندود پشت‌بام‌های خود مورد استفاده قرار می‌دادند.
محله هوجا: این محله که معروف به محله پشت قبرستان است، در زمان‌های بسیار قدیم، مرکز شهرکنگ بوده و درحال‌حاضر آثار کمی از گذشته در آن دیده می‌شود.
محله گود ساروج: این محله در غرب شهر بوده است و در آن‌جا ساروج برای ساختن برکه‌ها و آب‌انبارهای شهر و احیاناً قلعه‌ها درست می‌کرده‌اند.
محله قبرستانی: این محله تقریباً در مرکز شهر فعلی قرار دارد، یعنی همان جایی که بازار ماهی در آن ساخته شده است، به‌علت وجود تعدادی قبر از قدیم، به این نام مشهور شده است.
محله یهودی‌ها: این محله حدوداً در پشت شهرداری فعلی قرار داشته و احتمالاً چند خانوار یهودی در آن‌جا زندگی می‌کرده‌اند و قبر آن‌ها نیز تا چندین سال پیش در این محل وجود داشته است.
محله لاور: در این محله درخت کهوری وجود داشت و به محله گود لاور معروف بود. در جای این محله درخت کهوری وجود داشت و به محله گود لاور معروف بود. در جای این محله اینک میدان بزرگ شهرداری (انقلاب) ساخته شده است.
محله کوشکی: این محله در نزدیک شهر کنگ قرار داشته است و چند خانوار از کوشک خمیر در این محل اقامت داشتند، به‌همین دلیل محله به نام آن‌ها، یعنی کوشکی معروف شده است.
محله قزوینی: این محله پشت جاده لنگه‌ـ‌بندرعباس واقع بود و در آن‌جا آهنگران قزوینی زندگی می‌کردند، احتمالاً آهنگران میخ‌ها و لوازم آهنی مورد نیاز لنج‌ها و کشتی‌های کنگ را می‌ساختند.
محله بردغون: محله بردغون و یا بردغان، به قول آقای احمد کنگی ممکن است در اصل «بردگان»، یعنی محل اجتماع کارگران و یا بردگانی بوده باشد که «خور سور» را حفر کرده‌اند.
سیمای کالبدی بندر کنگ
گسترش شهر به سمت شمال بافت تاریخی (خشکی) همچنین نیازهای امروزه زندگی و مهمتر از آن عدم هماهنگی طراحی شده بافت کهن با شرایط زندگی امروز که کالبد قدیمی شهر را به دلیل نبود ضوابط لازم در حفظ ارزش‌های نهفته آن زمان با ارتقای سطح کیفی زندگی در کالبد خود تغییر دهد، سبب شده تا ساکنان اصلی بافت قدیمی آن‌را ترک و نسبت به حفظ آن بی‌علاقه شوند که همین امر باعث تغییر بافت اجتماعی آن شده و تخریب ارزش‌های آن و کالبدش را سرعت بخشیده است.
محورهای تقسیم‌کننده در اسکلت‌بندی شهر عبارتند از:
عوامل تاریخی، فیزیکی (مصنوعی‌طبیعی)، جاده‌ها و آبراهه‌های طبیعی
ترکیب و دانه‌بندی بافت شهر:
شرایط اقلیمی (گرم و مرطوب)، فرهنگی و معماری موجب شده پیکربندی اجزای بافت، نحوه ترکیب، شیوه استقرار، دانه‌بندی ساختمان‌ها و شبکه‌بندی معابر دارای ویژگی خاص شوند. در برخی از قسمت‌های شهر اضلاع هر بنا در چهار طرف و در اغلب قسمت‌ها حداقل از دو طرف آزاداند. در بافت قدیمی شهر بر اثر تفکیک خانه‌های گسترده قدیم، واحدهای همجوار اغلب به هم چسپیده‌اند. لذا بافت شهر در بخش قدیمی فشرده‌تر و متراکم‌تر از بافت جدید به نظر می‌رسد.
میدان
گسستگی بافت، جهت‌گیری رو به دریا و کنج‌های شکسته آبراهه‌ها موجب شکل دادن به فضاهای خالی و میدان مانند می‌شود. باریکه اطراف بناها که در فواصل کوتاه یکدیگر متصل می‌شوند فضاهای عمومی شهر را به‌صورت شبکه‌ای از فضاهای به‌هم پیوسته و بدون بن‌بست تبدیل می‌کند این فضاها در قسمتی از بافت قدیمی گشاده‌تر شده و میدانچه‌های نامنظم با ابعاد بی‌قواره‌ای به‌وجود می‌آورند که برخی از آنان مرکز محله‌ای یک محله را تشکیل می‌دهند.
منابع:
- بندرکنگ (شهر دریانوردان و کشتی‌سازان)، تحیق و نگارش: حسین نوربخش
- تحقیق میدانی دانشجویان دانشکده معماری دانشگاه یزد سال 1376 (مام محمدی ـ علی نقوی)، تهیه و تنظیم مرجان روایی
* گزارش از معصومه کاویان‌مهر، کارشناس میراث‌فرهنگی هرمزگان
انتهای پیام/
